Hoe de Yijing / I Tjing correct te vertalen

Uitgangspunten waar ik vanuit gegaan ben bij het vertalen van de I Tjing (of eigenlijk, de kern daarvan, de Zhouyi).

De Yijing, of eigenlijk de kerntekst ervan, de Zhouyi, staat erom bekend dat deze moeilijk is om te vertalen. De orginele Chinese tekst is kort en er is geen interpunctie. De antieke woorden zijn niet zo precies gedefinieerd als in moderne talen, en er is niet zoveel tekst uit dezelfde periode beschikbaar die zou kunnen helpen met het bepalen van de betekenis ervan. De beknoptheid beperkt de hoeveelheid context in de tekst zelf die daarvoor gebruikt kan worden. De Chinese karakters, met hun brede betekenissen, kunnen verder nog verschillende grammaticale functies hebben in een zin. Ze kunnen werkwoord zijn of zelfstandig naamwoord, etc.

Dit maakt de tekst ambigue, zo dat een verscheidenheid aan onderling in betekenis verschillende vertalingen mogelijk is. Afhankelijk van de zienswijzen die de vertaler toevallig heeft, worden er bepaalde geselecteerd. Hier beschrijf ik mijn eigen zienswijzen, zoals die mij geholpen hebben context te geven en mijn vertaling van de Yi vorm te geven.

Ik heb verschillende uitgangspunten bepaald over wat dit antieke werk is, om zo onwaarschijnlijke opties uit te sluiten. Sommige van deze uitgangspunten zullen misschien wat voor de hand liggend lijken, maar het is goed om ze expliciet te hebben, om zo te weten wat je aan het doen bent. Zelfs de voor de hand liggende worden echter niet altijd als geldig gezien door alle vertalers.

Uitgangspunten voor het vertalen van de Yijing

Het belangrijkste uitgangspunt waar ik vanuit ga, is dat de Zhouyi een bruikbare, betekenisvolle en inzichtvolle tekst is. Het is niet het werk van primitieve barbaren. Voor veel mensen die de Yijing als een orakel gebruiken spreekt dit vanzelf, echter, sommige vertalers (zoals Richard Kunst en Richard Rutt) hebben het standpunt ingenomen dat de Yi een barbaarse tekst is, die vol zit met geweld, en zij hebben de tekst ook aldus vertaald.

Mijn eigen ervaring met de Yi als een orakel heeft anders bewezen. Deze tekst bevat in zijn simpelheid waardevolle psychologische en spirituele inzichten, en wekt de indruk op een zorgvuldige wijze opgesteld te zijn.

Dit brengt me bij mijn tweede uitgangspunt, dat de Yi een orakel is en ook als zodanig opgezet is. Zinsdelen als "voorspoed" en "tegenspoed", die de simpelste dingen zijn die je van een orakel wilt weten, zijn reeds een sterke indicatie dat de Yi altijd al als een orakel bedoeld is geweest. De stricte structurering in 64 hoofdstukken (hexagrammen), elk onderverdeeld in 6 lijnen en een hexagramtekst, moet welhaast een reden hebben die verder gaat dan uniformiteit. Het maakt de tekst erg geschikt om te gebruiken wanneer onderdelen geselecteerd moeten worden door een bepaald proces, zoals met een orakel.

Dat de tekst in zijn geheel ervaring categoriseert, en dat op een uniform gestructureerde en bruikbare manier doet, is een andere indicatie dat dit altijd bedoeld is geweest als een orakeltekst.

Bedoeld als een orakel, en gestructureerd om dit bedoeld gebruik mogelijk te maken, zouden de auteurs de structurering en inhoud aan bepaalde regels hebben laten voldoen, om te zorgen dat deze goed functioneert als een orakel.

Een belangrijk aspect van het voorgaande uitgangspunt is een andere, namelijk dat orakels ook daadwerkelijk werken. Het is duidelijk dat hier verschil van mening over mogelijk is. Het is mijn ervaring dat orakels op een soort magische manier vragen beantwoorden. Het is niet zo dat je door de vaagheid van de tekst daar allerlei ideeën op kunt projecteren, zodat het alleen maar lijkt alsof orakels op een magische manier werken. Nee, orakels beantwoorden vragen werkelijk en vaagheid maakt hun functioneren minder duidelijk.

Voor mensen met een puur materialistisch visie op de wereld, is het idee dat intentie de resultaten van een orakel zou beïnvloeden onzin. Zulke mensen zullen denken dat hoe een persoon zijn wil uitoefend, alleen via conventioneel bekende middelen kan gaan. Een persoon kan fysiek een invloed op materie uitoefenen, en kan met andere mensen praten om ze te beïnvloeden, en zo zijn wil te gebruiken, maar intentie zal nooit een betekenisvolle invloed hebben op de uitkomst van iets dat niet duidelijk verbonden is, zoals een orakel.

Door het verbeteren van de tekst van de Yi, in het bijzonder het reduceren van dubbelzinnigheid en vaagheid, is het orakel voor mij meer accuraat geworden. Deze verbeterde precisie van de tekst zou het orakel juist minder goed hebben laten werken als de sceptici gelijk hadden gehad.

Veel mensen gebruiken de Yijing om de toekomst te voorspellen. Echter, volgens veel spirituele scholen, in het bijzonder die welke meditatie-oefeningen doen, bestaat de toekomst niet ergens. De werkelijkheid is niet als een soort videotape, zo dat je de toekomst zou kunnen kennen als je weet hoe de fast-forward werkt. Alleen wat er nu is is echt, er is alleen het huidige moment. Het kan dus niet waar zijn dat de Yijing werkelijk de toekomst voorspelt.

Maar, omdat het intentie reflecteert, en intentie er meestal toe leidt dat er toekomstig iets gebeurt, kun je de indruk krijgen dat de Yi de toekomst voorspelt. Dit is echter niet zo, aangezien intentie kan veranderen door nieuwe omstandigheden, of andere intentie die ook invloed kan hebben.

Aannemend dat de orginele makers van de Yi daar goed van bewust waren (gegeven het spirituele inzicht dat deel is van de tekst), kan aangenomen worden dat de Yi niet gaat over de toekomst, en dus geen elementen bevat die daaraan refereren.

Er zijn een aantal plekken op het internet waar mensen vragen over I Tjing consultaties posten. Het kan bijvoorbeeld zijn dat ze de tekst onduidelijk vonden en uitleg vragen van meer ervaren gebruikers. Het gebrek aan duidelijkheid komt vaak door het gebruik van orakelsoftware die alleen de kerntekst van de Zhouyi geeft, zonder verduidelijkend commentaar, of van het gebruik van I Tjing-teksten die onduidelijk of incorrect zijn.

Wanneer er voldoende achtergrondinformatie is over de situaties waarom het gaat, en de vragen over zaken gaan waar het orakel daadwerkelijk antwoorden over kan geven, kan zulke informatie nuttig zijn. (Vragen over de toekomst, in het bijzonder over specifieke datums of tijden, kunnen beter genegeerd worden.)

Het is mogelijk om dergelijke gerapporteerde consultaties te gebruiken voor het bepalen van de betekenis van lijnen uit de I Tjing. De beschreven situaties moeten op de een of andere manier kloppen met de vertaling. Zelfs als mensen incorrecte I Tjing vertalingen gebruikten, is het waarschijnlijk dat de beschreven situaties kloppen met wat de vertaling zou moeten zijn. Incorrecte vertalingen bevatten vaak inconsistenties in de beschreven situaties, zodat het niet werkelijk mogelijk is dat mensen de incorrect vertaalde situaties kunnen ervaren. Ze zullen iets ervaren wat klopt met de oorspronkelijk bedoelde betekenis.

Deze oorspronkelijk bedoelde betekenis zit ook in de structuur van de Yi. Lijnen van hexagrammen, zoals ze veranderen naar andere hexagrammen, op zichzelf of in combinatie met andere lijnen, vormen een structuur die er altijd is als de Yi als orakel gebruikt wordt. Het betekent dat je niet een lijn kunt hebben met een andere betekenis als de structuur toestaat. Deze structuur legt in feite de oorspronkelijk bedoelde betekenis op van de oorspronkelijke Zhouyi-auteurs.

Om bruikbaar te zijn als orakel, moet de tekst ervaringen beschrijven. Niet alleen sommige ervaringen, maar categorieën van alle mogelijke ervaringen. Natuurlijk zijn er grenzen aan hoe alle ervaringen beschreven kunnen worden, dus er is een bepaalde hoeveelheid simplificatie. Dit maakt dat de Yi een kaart van ervaringen is. Je kunt soorten ervaringen erin opzoeken, of het orakel laten aanwijzen waar op de kaart men is, of waar men zou moeten zijn.

Omdat het een soort kaart is, is het niet waarschijnlijk dat het buitenissige mogelijkheden bevat. De situaties in de Yi moeten simpel en herkenbaar zijn, niet mysterieus. De Yi is begrijpelijk, niet vreemd.

Wat voor soort ervaringen staan er nu in de Yi? Omdat de Yi een orakel is, zal het intentie reflecteren, dus de ervaringen zullen gezien worden vanuit het gezichtspunt van wat voor intentie er is. Deze intentie is er in situaties, dus de Yi beschrijft intentie in situaties. Het is een kaart van intentie in situaties.

Daarom zal een lijn in de Yi dus nooit een principe beschrijven, want een principe is niet een situatie, noch een intentie. Een lijn zal alleen een emotie beschrijven als die emotie een situatie beschrijft. Het beschrijft niet wat je moet doen, omdat iets wat je "moet" iets is volgens gedragsregels, en dus niet volgens op een natuurlijke manier ontstane intentie.

Omdat de Yi een kaart is van intentie in situaties, moeten de betekenissen van de lijnen scherp gedefinieerde situaties zijn. De lijnen bevatten dus niet een verzameling karakters om betekenissen uit te kiezen die toevallig samenvallen met je onbewuste projecties. Ze bevatten korte verhalen over enkelvoudige situaties, met een enkelvoudige intentie.

Het gegeven dat er alleen het huidige moment is, betekent dat de Yi alleen iets kan beschrijven wat er nu is. Het is in feite niet mogelijk dat een lijn een situatie beschrijft, samen met iets wat daarna zal gebeuren, of iets wat daaraan vooraf gaat. Een bestaande of resulterende staat kan alleen aangegeven worden als de intentie dit nodig heeft.

Woorden als "misschien" en "als" kunnen daarom geen plek hebben in de Yi-tekst, Omdat die meerdere mogelijkheden voor situaties zouden impliceren. "Misschien gebeurt er iets" betekent dat er de optie is dat iets gebeurt, en de optie dat het niet gebeurt. Hetzelde geldt voor "Als er iets bepaalds gebeurt, dan..."

De Yijing is onderverdeeld in 64 hoofdstukken, de hexagrammen. Hoewel we nummers gebruiken om ze te indiceren, heeft de orginele tekst alleen namen die bestaan uit een of twee Chinese karakters. Deze hexagramnamen hebben betekenis, en beschrijven het thema van de lijnen waaruit de teksten van het hexagram bestaat.

Er zijn toch vertalers van de Yi, zoals Rutt (en Kunst), die geloven dat de hexagramnamen geen betekenis hebben. Rutt noemt ze "tags" (etiketten), en ziet ze als "no more than a convenient shorthand mnemonic reference" ("niet meer dan een handige korte geheugensteun"). Hij merkt op dat er grote verschillen tussen verschillende vertalingen van de "tags" waar vertalers mee gekomen zijn, en ziet dat als een indicatie van de betekenisloosheid van ze. Ik zie die grote verschillen als een indicatie van hoe moeilijk het is om de Yi correct te vertalen. Het niet meenemen van de betekenis van de hexagramnamen is, naar mijn idee, een manier om het oplossen van het probleem van een gebrek aan consistentie in je vertaling uit de weg te gaan.

Ik geloof niet dat mensen in staat zijn om werkelijk willekeurig te zijn. Wanneer iemand identificaties maakt voor 64 identiek gestructureerde hoofdstukken, gebruikt die het een of andere systeem om dat te doen. De hoofdstukken zullen op een bepaalde manier nummers krijgen, of namen die afgeleid zullen zijn van de inhoud van de hoofdstukken, of zullen op een andere manier gestructureerd zijn, maar ze zullen niet willekeurig zijn.

Omdat de Yi bedoeld is als orakel, zal de inhoud de behoeften van mensen die hem als zodanig willen raadplegen reflecteren. Hij zal relevant advies geven voor het soort situaties waar mensen naar zullen vragen. Mensen willen weten wat er werkelijk gebeurt en willen daarover advies ontvangen. Ze willen weten of een situatie gunstig of ongunstig voor ze is, of ze iets kunnen vertrouwen en of wat ze doen, of willen gaan doen, goed of verkeerd is. Dit zijn psychologische aspecten die in de tekst opkomen.

Ik zie spiritualiteit als iets wat over het ware zelf gaat. Om echt te zijn, zul je je bewust moeten zijn van dat wat echt is, onbelast door psychologische verdedigingen en emoties. Een orakel kan helpen om met het echte in contact te komen, omdat het werkelijke intentie reflecteert. Uit ervaring weet ik dat dit is wat de Yi doet.

Wat er werkelijk gebeurt is een belangrijk iets voor een orakel. Mensen hebben moeite met dat te weten en te erkennen, omdat emotionele verdedigingen hiervoor vaak in de weg staan. Dit is omdat mensen een onbewuste hebben en een ego dat daaraan inherent is.

Om in staat te zijn om dit werk te creëren, moesten de auteurs van de Yijing wel bewust zijn geweest van dit probleem dat mensen hebben, en zichzelf ontwikkeld hebben om dit te overwinnen. Met andere woorden, ze moeten spirituele mensen geweest zijn.

Toen de kerntekst werd geschreven, bijna 3000 jaar geleden, hadden mensen veel minder afleiding als wij tegenwoordig van dingen als smartphones, muziek, kranten, advertenties, lawaai en andere zaken. Dit moet het veel gemakkelijker gemaakt hebben dan het voor de moderne mens is om de eigen innerlijke gevoelens en gedachten te observeren, zodat veel inzicht kon ontwikkelen. Spiritulele scholen gebaseerd op zulk inzicht ontwikkelden zich in deze tijden. Zo was een tekst gebaseerd op zulk inzicht zeker mogelijk.

De Zhouyi bevat niet zo heel veel tekst, dus is er niet zoveel ruimte voor het uitdrukken van concepten met verschillende bewoordingen. Verschillende woorden of combinaties van woorden moeten dus verschillende concepten uitdrukken.

De Shijing, het Boek der Oden, is een van de weinige werken uit dezelfde tijd die beschikbaar zijn. Deze kan gebruikt worden om uit te vinden wat bepaalde karakters in die tijd betekenden, door meer context te verschaffen.

De Oud-Chinese karakters hebben een bredere betekenis dan woorden in moderne talen. Dit roept de vraag op, of het eigenlijk wel werkelijk mogelijk is om Oud-Chinees naar een moderne taal over te zetten. Welke woorden moet je kiezen?

Terwijl de woorden zelf een brede betekenis kunnen hebben, is dit niet meer zo als je ze in hun context in een zin ziet. In die context wordt betekenis precies gedefinieerd. Het is daarom prima mogelijk om de Yi naar een moderne taal, zoals Engels of Nederlands, te vertalen.

Er zijn een aantal verschillende teksten beschikbaar, die varianten zijn van de Yi. Een daarvan valt op, omdat dat de versie is die overgeleverd is sinds Confucianistische tijden. Hiernaar wordt gewoonlijk verwezen als de "overgeleverde versie".

De overgeleverde versie wordt door sommigen gezien alsof die niet echt klopt. Natuurlijk is dit afhankelijk van hoe goed je het materiaal begrijpt, de gereedschappen van de vertaler, vaardigheden en kennis. Niet ieder woordenboek bevat de juiste betekenissen, niet iedere vertaler heeft geschikte kennis en inzicht.

Ikzelf vind de tekst goed begrijpelijk en zeer zinvol, en zie het als een psychologische tekst en orakel. De tekst lijkt zoveel zin te bevatten, dat die wel het resultaat van een uitgebreide ontwikkeling moet zijn.

Sommige vertalers voelden de noodzaak veranderingen in de tekst aan te brengen, door het vervangen van bepaalde karakters met andere, waarvan zij denken dat die waarschijnlijker in de door hen veronderstelde oorspronkelijke tekst aanwezig zijn geweest. Zij zien de overgeleverde versie als een vervorming van het origineel, en denken dat karakters veranderd zijn gedurende het proces van kopiëren van de tekst.

Maar hoe kan een tekst over beestachtig geweld veranderen in een inzichtvolle psychologische tekst? Natuurlijk zien zij de overgeleverde versie niet als inzichtvol. Zulke vertalers neigen ernaar om niet te geloven dat orakels echt werken, zodat ze de tekst zowiezo niet als inzichtvol zullen zien. Zij geloven dat de mensen in de tijden toen de Zhouyi geschreven werd bijgelovige barbaren waren, en ze vertalen de tekst overeenkomstig, dingen veranderend om die visie te ondersteunen.

Dan is er ook nog de Mawangdui versie, een versie van de Zhouyi ontdekt in de 70-er jaren. Daarin zijn diverse karakters anders als in de overgeleverde versie. Sommige vertalers vinden deze versie verhelderend. Ik vind dat de verschillende karakters onlogisch overkomen en ik heb er daarom voor gekozen deze tekst negeren.

Deze uitgangspunten helpen incorrecte mogelijkheden van een vertaling uit te sluiten. Ik zou bijvoorbeeld een vertaling van een lijn die over meer dan een situatie gaat verwerpen. Dubbelzinnigheid is ongewenst en teksten dienen innerlijke consistentie te hebben. Iedere tekst in de Yijing die niet gezien kan worden als de beschijving van een bepaalde situatie en de intentie daarin, is waarschijnlijk niet correct vertaald. Tekst over zinloze vormen van geweld zijn waarschijnlijk niet correct. Als de zes lijnen van een hexagram niet een bepaald thema in kaart brengen (en daarvan verschillende aspecten beschrijven), dan zit er waarschijnlijk ergens een fout. Situaties in de Yi zijn herkenbaar en begrijpelijk, dus als er sprake is van mysterieuze situaties, is het onwaarschijnlijk dat de vertaling klopt.

Onbetrouwbare uitgangspunten

Vertalers hebben ook andere uitgangspunten gebruikt, waarvan ik gekozen heb om er geen gebruik van te maken.

De Yijing zoals die samengesteld is door het Confucianisme, bevat diverse teksten, zoals de Beelden, die honderden jaren na de oorspronkelijke Zhouyi-kern geschreven zijn. De schrijvers van deze teksten hadden niet noodzakelijk hetzelfde inzicht als de oorspronkelijke schrijvers en hadden een aantal totaal andere gezichtspunten. Hun nadruk op correct gedrag lijkt mij niet goed te rijmen met de meer spirituele Zhouyi. Wat zij geschreven hebben kan dus niet gezien worden als een betrouwbare verheldering van de Zhouyi.

Veel mensen zien de vertaling van Richard Wilhelm, of een vertaling van zijn oorspronkelijke Duitse tekst, als de "beste" vertaling die er is. De taal die Wilhelm bezigt, die geïnspireerd is door het taalgebruik van Goethe, geeft de tekst zeker een aura van mystiek en authenticiteit, die beïndrukkend kan zijn. Deze tekst is vrij populair geworden, onder andere omdat dit de eerste Yijing-tekst was die in het Westen op grote schaal in gebruik kwam.

Maar dat wil nog niet zeggen dat deze vertaling als accuraat gezien moet worden. Veel delen van de vertaling kunnen als dubieus gezien worden. Verder staan er in bijvoorbeeld de Engelse vertaling ervan door Baynes een aantal opvallende vertalingsbeslissingen, zoals het vertalen van het Duitse "der Edle" met de "superior man," in plaats van het meer directe de "noble" of de "noble one." Deze woorden hebben toch een aantal erg andere connotaties.

Wilhelm's tekst is gebaseerd op een Confucianistische interpretatie van de Yijing. Zoals ik hierboven reeds aangaf, beschouw ik die benadering als inconsistent met de kerntekst van de Yi.

De meeste vertalers van de Yijing zijn op zijn minst bekend met Wilhem's tekst, en meestal ook met die van anderen. Wanneer een deel van de tekst moeilijk te vertalen is, is het verleidelijk om te gaan kijken wat ander vertalers ervan gemaakt hebben. Als het plausibel lijkt, kan men zo'n idee overnemen.

Voor een lezer van een andere vertaling, of een vertaler, die wil bepalen wat de correcte vertaling is, is het verleidelijk om te kijken of er overeenkomsten zijn tussen vertalingen, en dat als een teken van correctheid te zien. Als in een vertaling het idee uit een andere tekst overgenomen is, is de overeenkomst echter slechts het resultaat van onwetendheid.

Oppervlakkigheid is een andere oorzaak van overeenkomsten tussen vertalingen. Wanneer oppervlakkig gezien een bepaalde interpretatie correct is, kan men in eerste instantie ervoor kiezen om op die manier te vertalen. Diverse vertalers zouden op grond van dezelfde oppervlakkige beschouwing tot dezelfde conclusie kunnen komen. Maar een meer diepgaande beschouwing zou in een meer correcte tekst uit kunnen monden, die anders is als andere teksten.

Natuurlijk kunnen gelijke vertalingen uitstekend en correct zijn. Maar ogenschijnlijke consensus tussen vertalers is daarvoor geen garantie.

Veel mensen, niet alleen vertalers van de Yi, hebben de trigrammen waaruit de hexagrammen bestaan gebruikt om de betekenis van hexagrammen te bepalen. Ik vind dat het gebrek aan definitie van de betekenissen van de trigrammen zelf de bruikbaarheid van zo'n benadering sterk beperkt. Ook is de beschikbare informatie over de trigrammen in feite een latere ontwikkeling dan de Zhouyi, en komt het dus niet van dezelfde betrouwbare bron.

De positie (het nummer) van een lijn in het hexagram komt vaak overeen met de ontwikkeling van het thema. Op positie 1 kan de start van een thema staan, op positie 5 is deze op zijn top, en bij 6 gaat deze over de top heen.

Hoewel dat op zichzelf interessant is, heb ik dit principe niet zo bruikbaar bevonden om de correctheid van de vertaling van een lijn met precisie te bepalen. Het kan eigenlijk alleen een ruwe indicatie zijn van de betekenis, wat niet is waar de vertaalproblemen zitten.

De positie van een lijn, en of het een yin of een yang lijn is, wordt door sommigen gezien als een indicatie of de lijn gedefinieerd wordt als "correct" of "incorrect". Samen met het gegeven of een lijn "centraal" is of niet in een trigram (het hebben van positie 2 of 5), zou dit iets moeten zeggen over de betekenis van de lijn. Echter, dit systeem schijnt niet geheel consistent te zijn met de Zhouyi-tekst. Het is een latere ontwikkeling.

De Fan Yao van een lijn in de Yijing, is de lijn met hetzelfde nummer, maar in het hexagram waarnaar de lijn het veranderd. Zo is bijvoorbeeld de Fan Yao van lijn 1 van hexagram 1, lijn 1 van hexagram 44, omdat deze veranderd naar hexagram 44.

Als het hexagram waarnaar de lijn veranderd het hexagram is met een betekenis die het dichtst bij die lijn is, dan is de lijn met datzelfde nummer in dat hexagram nog dichterbij. De Fan Yao is voor een lijn het dichtst bij in betekenis, en zou daarom behulpzaam kunnen zijn bij het bepalen van de exacte betekenis.

Hoewel sommigen vinden dat dit een bruikbaar principe is bij het nemen van vertalingsbeslissingen, vind ik het zelf onbetrouwbaar. In feite kan er namelijk niets gezegd worden over hoe dichtbij precies de betekenis van de Fan Yao werkelijk is. En als je dat niet weet, is het niet mogelijk om iets doorslaggevends hierover te beslissen.